مراسم «چیلله گئجه‌سی» به نشانه پایان فصل سرد و آغاز فصل گرم و روشنی خورشید انجام می‌شود.
در این شب، خانواده‌ها و دوستان دور هم جمع می‌شوند و از خوردن هندوانه، انار که نمادهای خورشیدی و شادابی بوده و نیز آجیل و شیرینی‌ها لذت می‌برند.
در این شب، فرهنگ و ادبیات ترکی نیز جایگاه ویژه‌ای داشته و خواندن دوبیتی‌های ترکی یا بایاتیلار، حل‌کردن معماها یا تاپماجالار، قصه‌گویی، فال‌گیری و نواختن عاشیق‌ها از جمله فعالیت‌های رایج در «چیلله گئجه‌سی» هستند.
امروزه آئین‌ها و آداب قدیمی و سنتی «چیلله گئجه‌سی» در آذربایجان و به‌تبع آن در میاندوآب نیز مرسوم هستند.
هندوانه نماد شیرینی «چیلله گئجه‌سی»
هندوانه پای ثابت «چیلله گئجه‌سی» است و وقتی از شب یلدا یاد می‌شود نخستین چیزی که به ذهن خطور می‌کند، هندوانه است و شاید هم تنها آئین و رسمی در شب چیلله است که بدون تغییر مانده و نسل‌های مختلف با آن آشنایی دارند.
هندوانه شب یلدا را مظهر شیرینی، خونگرمی، شادابی و سرزندگی در این شب می‌دانند.
در قدیم‌الایام رسم بر این بوده که مردم آذربایجان در اواخر فصل برداشت محصول هندوانه، چند عدد هندوانه را بر روی بوته و در «بوستان» به طریقه مخصوص حفظ می‌کردند و در شب یلدا از این هندوانه‌ها استفاده می‌کردند، اما اکنون هندوانه مردم آذربایجان، از شهرهای گرمسیری نظیر میناب، دزفول و اهواز تأمین می‌شود.
«چله لیق»؛ برای تازه عروسان در شب یلدا
در شب یلدا، برای تازه‌عروس از طرف خانواده داماد، هدیه‌ای را تدارک می‌بینند که به آن «چله لیق» می‌گویند.
«چله لیق» معمولاً شامل هندوانه به‌عنوان سمبل شب یلدا و تحفه‌های رنگارنگ مانند پارچه‌های حریر و گران‌قیمت، میوه‌ها و شیرینی‌های متنوع و آجیل است که توسط خانواده داماد و یا اقوام خریداری شده و به خانه تازه‌عروس برده می‌شود.
آجیل و شیرینی شب یلدا
آجیل، شیرینی، پشمک، حلوا، تخمه، سنجد، بادام و گردو و انواع میوه‌ها از دیگر اقلام سبد کالایی شب یلدا هستند که در کنار هندوانه شب یلدا در خانه‌ها خودنمایی می‌کنند.
شب یلدا و افسانه برادران چیلله
شب یلدا که طولانی‌ترین شب سال است؛ در آذربایجان به‌واسطه افسانه‌هایی که در مورد برادران چیلله وجود دارد؛ مطلع چیلله بزرگ محسوب می‌شود.
در افسانه‌های کهن آذربایجان، دو چیلله وجود دارد که چیلله بزرگ هم‌زمان با شب یلدا آغاز شده و ۴۰ روز طول می‌کشد.
مطابق افسانه‌های کهن، پیرزنی که در فرهنگ مردم آذربایجان “قاری ننه” (مادربزرگ پیر) خوانده می‌شود، دو پسر دارد که نام یکی «بؤیوک چیلله» یا چلله بزرگ است و پسر کوچک‌تر، نام «بالا چیلله» را بر خود دارد و عمرش ۲۰ روز است.
از ابتدای شب یلدا چیلله بزرگ آغاز می‌شود.
«چیلله گئجه‌سی»؛ جشن فرهنگی و اجتماعی
در زمان‌های قدیم، خانواده‌های آذربایجانی در این شب طولانی به ملاقات بزرگ خانواده می‌رفتند و بزرگ خانواده نیز با فراهم‌کردن خوراکی‌های مخصوص چیلله گئجه سی، آنها را داخل یک سینی مسی می‌چید و روی کرسی قرار می‌داد.
آتش زیر کرسی نیز در ابتدای شب روشن می‌شد و اشخاص خانواده دور آن نشسته، شادی و سرور می‌کردند.
«چیلله گئجه‌سی» نه‌تنها یک جشن ملی و مذهبی است، بلکه یک جشن فرهنگی و اجتماعی نیز محسوب می‌شود که این جشن نشان‌دهنده ارزش‌های انسانی، اخلاقی و اعتقادی مردم آذربایجان است.
